به گزارش آفتاب جنوب،در عصر حاضر رسانه نقش چند وجهی دارد و رسانه های گروهی مبنا و مرکز حرکتهای اجتماعی و جمعی انسانها هستند. عصر، عصر ارتباطات می باشد و ارتباطات آنچنان در زندگی انسانها در سراسر کره زمین اثر گذار بوده که مک لوهان از دهکده جهانی نام می برد.

حال در چنین وضعی انقلاب اسلامی بعنوان طرحی نو جهان کنونی را لرزاند و در شکل گیری آن رسانه های نوین ارتباط جمعی مانند رادیو ، تلوزیون ، سینما ، روزنامه و ... بعنوان رسانه های جمعی نقش داشتند ،اما شرایط اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی جامعه در وضعی بوده و هست که رسانه دیگری که در قالب مدرنیست محسوب نمی شود ،پررنگتر و تاثیر گذارتر ایفای نقش نمود ،آن مساجد بودند. آن چیزیکه عامل پیوند مردم و نقل اخبار شهرستانها و محل دست به دست شدن اعلامیه ها و نوارهای کاست را به بهترین نحو انجام داد ،چیزی نبود جز  منبر و مسجد .

نماز و بخصوص نماز جماعت و مناسبتهای مذهبی بود که همه مردم دور هم جمع می شدند .بخصوص که رسانه های داخلی در اختیار حکومت بودند و نشریات هم در اعتصاب پس در چنین وضعی این مساجد بودند که اطلاع رسانی و جهت دهی و هدایت مبارزات را بعهده گرفتند و به سر انجام مقصود رساندند . که در این نوشتار به چگونگی این مهم پرداخته شده است.

 نمادها و نمودها در مبارزات انقلاب اسلامی

مصیبت بزرگ جامعه ایران از ابتدای تاریخ معاصر ورود استعمار بود ، به خصوص بعد از کودتای 1299 شمسی که ، شکل استعمار به سلطه تبدیل شد.(1) این مقطع ، استقرار یک نظام غارت ، تاراج و چپاول ثروت ملی به تنهایی نیست چرا که با وجود منابع متعدد نفتی می توان عقب ماندگی های اقتصادی را تا حدی جبران کرد اما ، مصیبت یا فاجعه عظیم تر و ویرانگر که سالها باید تلاش شود جبران شود انحطاط معنوی و اخلاقی است .

در اوضاع پریشان اخلاقی و اجتماعی عصر پهلوی ، مردم عادی یا اکثریت خاموش چون سیل از مکانهای معین و با خواسته ها و شعارهای برخواسته از شعورشان ،قلندروار که از دیو و دد ملول بوده و انسانیت را آرزو می کردند ، حرکت خود را شروع نمودند. زیرا به این نتیجه رسیده بودند که استقرار یک حکومت آزادیخواه و استقلال طلب میسر نیست مگر با راه انقلابی در دو محور . تغییر در سازمان سیاسی اقتصادی کشور و مهمتر از آن تغییر در آداب و مدل زندگی خود. و بدین صورت بود که جریان بومی ، انقلابی خواسته هایش را در قالب شعارهای موزون و برای ترمیم ریشه های ارتباطی سنتی و خودی (بومی) آغاز کرد که مهمترین آنها عبارتند از :

الف) بررسی خواسته ها و شعارهای انقلاب

ب) مناسبت ها و یادواره های انقلابی

ج)مکان ها و مراکز اصلی مبارزات

در این نوشتار دو مورد الف و ب مورد بررسی قرار نمی گیرند و چون مساجد نقش رسانه تصویری و نوشتاری و ارتباط همه جانبه را ایجاد می نمودند لذا به نقش و جایگاه آنها پرداخته میشود.

برای بررسی عمیق و درک درست از چگونگی یک انقلاب و تحول اجتماعی و ویژگی های آن ، طبیعتأ وجود مراکز و مکانهای محل تعرض و اعتراض و تجمع و پایگاههای تقویت کننده مبارزه هم از لحاظ فیزیکی و هم ساختار درونی و محتوایی کمک شایان به عمل می آورد ، تا بتوان با شناخت آن مکانها و مراکز و میزان نقش دهی آن فضاها در مبارزه به ماهیت فکری و اعتقادی نهضت با تحول اجتماعی پی برد. به عبارت دیگر یک تحول اجتماعی در حوزه فرهنگی زمانی مصداق واقعی دارد که ریشه های اولیه حرکت از مراکز فرهنگی برخیزند و یا نمی توان بدور از مراکز اقتصادی و صنعتی طرح و نقشه مناسب برای در هم ریختن وضع موجود و استقرار وضع مطلوب به مرحله اجرا در آورد. لذا وقتی حرف از انقلاب صنعتی زده می شود ، بلافاصله باید به سراغ مکانهای اکتشافی و دستاوردهای حوزه علمی و تولیدات کارخانجات صنعتی رفت. آنگاه که انقلاب فرهنگی به بحث گذارده می شود هم ، حوزه علمیه و مدرسه و دانشگاه و هنر و امثالهم در حیطه بررسی قرار می گیرند. حال اگر خواسته باشیم یک انقلاب سیاسی ، اجتماعی و رهایی بخش را در یک کشور مدنظر قرار دهیم باید ملاحظه شود که آن انقلاب از کدام مکانها و با چه اهدافی شروع و تداوم یافته اند؟

کدام نیروها در کدام مراکز انقلاب را رهبری و تقویت کرده اند؟ به تناسب این بررسی ماهیت بعضی انقلابات به صورت عینی و ملموس تری قابل درک می شوند. مثلأ پایگاه و مراکز حوزه کارخانجات و تحرکات کارگری انقلاب روسیه را و یا روستا و دهقانان مسلح انقلاب چین و پادگانها و نظامیان کودتای لیبی را و اقشار متوسط و روشنفکر محله های شهرنشین انقلاب فرانسه را رقم زدند. حال این سوال در موضوع انقلاب اسلامی قابل طرح است که مراکز و پایگاههای اصلی بروز حوادث و فعالیت انقلابیون کجاها بوده و این مکانها چه تأثیری بر روند فکری انقلاب گذاشته اند ؟ برای پاسخ درست به این سوال شناخت مکانهای بروز اعتراضات و گسترش آنها جای خاصی دارد که این مکانهای مهم در سه حوزه تقسیم می شوند. 

1-مساجد و تکایای مذهبی

2-مراکز فرهنگی اعم از مراکز رسمی مثل مدارس و دانشگاهها و مراکز غیررسمی مانند کانونهای هنری و نشریات و حوزه های علمیه

3-مکانهای کارگری و کارخانجات و بازار

مساجد و حسینیه ها

در فرهنگ اسلامی همیشه مسجد از یک ویژگی و ابهت و قداست خاصی برخوردار بوده است و خود محلی تنها برای عبادت نبوده بلکه از همان صدر اسلام محل مناسبی جهت حل و فصل دعاوی ، تصمیم گیریهای مهم سیاسی و اجتماعی و چگونگی تعلیم جامعه و آموزش و برقراری ارتباط بین مومنین همانند رسانه های امروزی بوده است. این ویژگی مسجد در اسلام بود که محلی گردیده تا نهضت های اسلامی ، شیعی عمومأ از آنجا طرح- ریزی ، سازماندهی و نیروسازی شوند. تشکل مسجد یک تشکل غیرصنفی است که اختصاص به قشر و رنگ و نژاد خاصی نداشته ، بلکه در نگرش شیعه یک تشکل ارتباطی ، اجتماعی ، سیاسی و مذهبی است که باب ورود نمازگزاران و معتقدان اصیل عقاید و عبادت اسلامی است.(2) چون برای آنها حضور در مسجد حکم میهمان خدا را دارد و جایگاه مومن و نشست او برای سخن مسجد است. قرآن به عنوان کتاب خاتم آسمانی از آن به عنوان بیوت خدا نام برده است و آنرا جایگاه ویژه ای که اختصاص به او دارد و نباید جز خدا در آن خوانده شود (3) ، قرار داده است. و مسجد الحرام نمونه مسجدی است که قبله گاه است و مسجدالنبی (ص) نمونه ای دیگر از یک مسجدی است که در صدر اسلام به عنوان یک پایگاه سیاسی و ستاد عملیات نظامی و محل دفتر کار پیامبر اکرم (ص) به عنوان مرکز حکومتی بوده است. بعد از آن مسجد کوفه که مظهر حماسه خود سازیها و جهاد با نفس و کفر به شمار می آیند. به دلیل نقش گسترده این مکانهای مذهبی است که در خصوص آنها گفته شده مساجد در سراسر ایران موقعیت سازنده و جایگاه مقدس و جاذبیت و مرکزیت سیاسی ، عبادی و ارتباطی خود را بازیافت و.... نقش سرنوشت سازی را در ایجاد و وحدت و یگانگی و یکپارچه گی اقشار مختلف ملت و همدلی نیروهای انقلاب در مسیر اهداف و آرمانهای مقدس انقلاب اسلامی ایفا نمود. (4)

در بررسی روند انقلاب اسلامی ایران از نقطه های شروع و در حین تداوم و گسترش مبارزه تا پیروزی و حتی بعد از آن ملاحظه میشود که این پایگاه عبادی چگونه توانست تبدیل به یک محل تجمع ، سازماندهی ، برنامه ریزی و حرکت برای نهضت اسلامی شده و بالاتر از یک دفتر حزبی یا انجمن صنفی یا ابزار رسانه ای به عنوان یک پایگاه مقبول اجتماعی ، تبدیل به یک مرکز نیرو بخش و تحرک آفرین و پشتیبانی کننده وارد صحنه مبارزه شد. مکانی که اصلأ در محاسبات آن روز به حساب نمی آمد خود نقش محوری حرکت را به عهده گرفت، به طوری که خود محمدرضا شاه می گوید : گروههای مسلح ، از کمیته هایی که در پناه مساجد تشکیل می شد دستور می گرفتند. (5)

این در حالی بود که تا قبل از وقوع انقلاب تمامی مظاهر هر جامعه را سرشار از مبانی فرهنگ غربی می دانستند که این فرهنگ توانسته است به درون جوامع سنتی رسوخ نماید.ولی مسجد به عنوان مهمترین پایگاه سنتی جامعه دور از مدرنیزاسیون مورد ادعای رژیم باقیمانده بود و همین عامل سبب شد تا جریانات بومی ، انقلابی بهترین مکان را برای ارتباط با مردم را دارا باشند. جامعه مذهبی ایران در آستانه انقلاب امکانات کمی در اختیار داشت یعنی نشریات و رادیو و تلویزیون و سایر وسایل ارتباطی جمعی در قبضه حکومت بود ، اما با وجود همین امکانات کم وسیع ترین و عمیق ترین مکان تبلیغات مذهبی را از دیرباز در اختیار داشتند و این اهرمی اساسی بود که دیگران یا از آن غافل بودند و یا تصور نمی کردند روزی مسجد تبدیل به محل بررسی سیاست و برقراری ارتباط صمیمی شود.

شیوه سازماندهی و برنامه ریزی های راهپیمایی ها و اعتراضات از مسجد هم جالب توجه است به طوری که عمومأ دسته های کوچک عزاداری ، هیأت مذهبی در مساجد محله ها راه می افتادند و بر اساس قرارهای قبلی بعضأ به همدیگر پیوسته و دسته های بزرگتری را تشکیل میدادند ، بعد از عبور چند خیابان شعاعی از جمعیت را با خود همراه می کردند که دارای نظم و انضباط خاص بودند. این نظم جاری در تظاهرات ، این توهم را برای بسیاری از تحلیل گران پیش آورده بود که باید تشکیلاتی نیرومند در پس پرده حوادث با برنامه ریزی خود حرکات متعدد را هدایت می کنند و چون در نیروهای مذهبی تشکیلات خاصی را سراغ نداشتند ، این بود که این توهم در سطح وسیعی ایجاد شده بود که باید دست کمونیستها در جریان باشد. نظم و ترتیب تظاهرات و زمان بندی دقیق اعتصابات که عمومأ از مسجد طرح و به اطلاع عموم رسانده می شد به حدی بود که ، ژنرال هایزر در خاطرات خود می نویسد که : آنچه در حال رخ دادن است پیچیده تر از آن است که تراوش مغز ایرانی باشد. (6)

مسجد عامل مردمی تر و مورد توجه تجمع و توحید همه طبقات در سراسر کشور بود که همان اربعین ها زنجیره ای علیه حکومت را شکل می دادند چون : مجالس یادبود و برگزاری و سخنرانی های تهران در مساجد بزرگ با اعلامیه نهضتی ها ، با همکاری و منبر رفتن روحانیون و با استقبال فوق العاده مردم طبقات متوسط اداری و بازاری برگزار می گردید.(7)

سرهنگ نجاتی می نویسد که : در ماه رمضان ،مساجد مرکز اجتماع مردم و صحنه افشاگری های رژیم شاه گردید (8) و شاید به همین دلیل هم بوده که بیشتر از همه مکانهای دیگر با همه قداست و احترامش مورد تعرض و هجوم قرار گرفت که حداقل در عصر حکومت پهلوی مسئله حمله به مسجد گوهرشاد مشهد در زمان رضاشاه سرآمد همه تعرضات است. اقدام به بستن چندین مسجد که به پایگاه مخالفین تبدیل گردیده بود و یا دهها نمونه دیگر و همچنین حادثه مسجد جامع کرمان در اوج گیری حرکت انقلاب اسلامی نمونه دیگری است. در همین گچساران هم موضوع تجمع مردم جلوی مسجد جامع آن روز (شهیدان کنونی) به دلیل همین جایگاه و اهمیت بود. (9) گازیوروسکی در بررسی فعالیت مخالفین مذهبی رژیم پهلوی در میانه دهه 1970 معتقد است که روحانیون در مساجد و مدارس مذهبی (حوزه های علمیه) علیه رژیم شاه به سخنرانی و تهییج احساسات مردم پرداخته و نوارهای ضبط شده موعظه هایی که از سوی امام خمینی (ره) در عراق تهیه شده و به طور سری از سوی پیام رسانان ویژه ای به ایران آورده می شد در سراسر ایران پخش شدند. (10)که همین اعمال موجب بالا گرفتن مداوم ناآرامی ها می شد. حتی بیان الفاظی چون مارکسیستهای اسلامی از سوی محمدرضا به مخالفین خود به همین نقش مسجد و حضور نیروهای انقلابی در آن هم ارتباط دارد.

نتیجه گیری :

آنچه از نقش مساجد در شکل گیری ، شروع مبارزات و تداوم و هدایت آنها در انقلاب اسلامی برمی آید ،این موارد حاصل می گردد :

1-در آن مقطع تاریخی مظاهر مدرنیته در حوزه رسانه ای (اعم از شنیداری ، نوشتاری و دیداری) در ایران گسترش کیفی و کمی نداشت بعلت عواملی چون فقر اقتصادی ، زندگی روستایی ، عدم توسعه صنعت ، پایین بودن نرخ سواد و ... اعتصاب روزنامه ها و در تسلط دولت بودن رادیو و تلوزیون و اعمال ممیزی و سانسور شدید در موضوع کتاب و جلوه های هنر و سایر رسانه .

2-هویت اسلامی انقلاب و حرکت رهایی بخش مردم از مشروطه تا انقلاب اسلامی به پرچمداری روحانیت بود که منبر مهمترین رسانه شنیداری و مسجد مهمترین مکان تجمع و توجه و اطلاع رسانی واقع می شد و لذا مساجد کارکرد رسانه ها را تمام و جامع در همه ابعاد بعهده گرفت و بخوبی در قامت یک رسانه تمام عیار عرض اندام نمود.

3-نماز بعنوان ستون دین وقتی در مسجد بصورت جماعت ادا می شود خود محلی است برای انسجام و هماهنگی در برنامه ریزی اجتماعی و دینی و مبنایی است برای برقراری ارتباط با مومنین اعم از زن و مرد ، پیر و جوان و ابزاری است برای اطلاع رسانی از حوادث و جریانات و حتی مشکلات یکدیگر بمنظور بسیج سایر افراد در رسیدگی به امور یکدیگر و تعاون و مشارکت و همکاری با هم و لذا خود نماز هم کارکرد رسانه ای دارد و در قالب جماعت که در مساجد برگزار می شود  این نقش پررنگتر و عینی تر می گردد.

 پاورقی ها :

1-اکثر متفکران ورود استعمار در ایران را به سه مرحله : جا پا ، نفوذ و سلطه ، تقسیم بندی کرده اند. لذا معتقدند کودتای 1299 رضاخانی پایان مرحله نفوذ و آغاز دوره سلطه در روند حضور استعمار در ایران است.

2-ترجمه دو حدیث در خصوص مسجد است که از کتاب معتبر اصول کافی جلد 2 ، صفحه 485 اخذ شده است.

3- در سوره مبارکه جن آیه 18 آمده است : وان المساجد الله فلا تدعوا مع الله احدا یعنی : و مساجد مخصوص پرستش ذات یکتای خداست پس نباید با خدا احدی غیر او را پرستش کنید.

4-عباسعلی عمید زنجانی ، ریشه های انقلاب اسلامی ، تهران 1361

5- محمدرضا پهلوی ، پاسخ به تاریخ ، صفحه 398

6- ایشان ادعا را در صفحه 36 کتاب خود دارد. به نقل از بررسی انقلاب ایران نوشته ع. باقی صفحه 314

7- مهدی بازرگان ، انقلاب ایران در دو حرکت ، صفحه 28

8- غلامرضا نجاتی ، تاریخ سیاسی 25 ساله ایران ، جلد دوم ، موسسه خدمات فرهنگی رسا ، تهران ، چاپ اول ، صفحه 84

9-در حادثه حمله نیروهای رژیم پهلوی به تجمع کنندگان جلوی مسجد جامع گچساران در روز 19/08/1357 علاوه بر مجروحیت عده ای ، شش نفر به شهادت رسیدند به نامهای : سید نجف بلادیان ، غریب پرویزی ، مذکور پارسی ، محمد فراشبندی ، حسین امینی ، حسین کیامرثی.

10- مارک ج. گازیوروسکی ، سیاست خارجی آمریکا و شاه ، صفحه 423

انتهای پیام/م